Daily Archives: August 31, 2011

યે બરસાત, યે મોસમેં શાદમાની (ઉલ્લાસિત)

ખસોં-ખાર (ઘાસ-કાંટા) પર ફટ પડી હૈ જવાની

ભડકતા હૈ રહ રહ કે સોજે મુહોબ્બત (પ્રેમજ્વાળા)

ઝમઝમ બરસતા હૈ પુરશોર પાની

ફઝા ઝૂમતી હૈ, ઘટા ઝૂમતી હૈ

દરખ્તોં (વૃક્ષો) કો જૌ બર્ક કી (વીજપ્રકાશ) ચૂમતી હૈ

થિરકતે હુએ અબ્ર (વાદળ)કા જજ્બ (આકર્ષણ) તૌબા

કિ દામન ઉઠાયેં જમીં ધૂમતી હૈ

કડકતી હૈ બીજલી, ચમકતી હૈ બૂંદે

લપકતી હૈ કૌંદા, દમકતી હૈ બૂંદે

રગેં જાં પે રહ-રહ કે લગતી હૈ ચોટેં

છમાછમ ખલા (શૂન્ય)મેં ખનકતી હૈ બૂંદે

ફલક (આસમાન) ગા રહા હૈ, જમીં ગા રહી હૈ

કલેજે મેં હર લય ચૂભી જા રહી હૈ

મુઝે પા કે ઈસ મસ્ત શબ મેં અકેલા

યે રંગી ઘટા તીર બરસા રહી હૈ

ચમકતા હૈ, બુઝતા હૈ, થર્રા રહા હૈ

ભટકને કી જૂગનૂ સજા પા રહા હૈ

અભી જેહનમેં થા યે રોશન તખય્યુલ (કલ્પના)

ફઝા મેં જો ઉડતા ચલા જા રહા હૈ

લચક કર સંભલતે હૈ જબ અબ્ર-પારે (વાદળના ટૂકડા)

બરસતે હૈ દામન સે દુમદાર તારે

મચલતી હૈ રહ-રહ કે દામન મેં બિજલી

ગુલાબી હુએ જા રહે હૈ કિનારે

ફઝા ઝૂમકર રંગ બરસા રહી હૈ

હર ઈક સાંસ શોલા બની જા રહી હૈ

કભી ઈસ તરહ યાદ આતી નહીં થી

વો જીસ તરહ ઈસ વક્ત યાદ આ રહી હૈ

ભલા લુત્ફ ક્યા મંઝરે-પુરઅસર (પ્રભાવશાળી દ્રશ્ય)

દે કિ અશ્કોં (અશ્રુ)ને આંખો પે ડાલે હૈ પરદે

કહીં ઔર જાકર બરસ મસ્ત બાદલ

ખુદા તેરા દામન જવાહર સે ભર દે!

કૈફી આઝમીની આ દમામદાર કૃતિમાં વરસતા ઝાપટા વચ્ચે એકલા પડી જવાની વેદના ઉપરાંત પણ તર-બ-તર કરી દે એવી લિજ્જત છે. ઉર્દૂ અને સંસ્કૃત બે જ એવી ભાષાઓ છે, જેમાં શબ્દોના ઉપયોગથી અને ઘ્વનિથી આખો માહોલ લખી કે બોલીને ‘વિઝ્‌યુલાઈઝ’ થઈ શકે. જરા આ ભારેખમ લાગતી રચના એ નજરથી ફરીને વાંચો… એના શબ્દોના ‘સાઉન્ડ’માં વરસાદનું ‘બેકગ્રાઉન્ડ’ દેખાશે! બારિશ… ફળદ્રુપતાની ૠતુ, મિલનની ૠતુ, પ્રતીક્ષાની ૠતુ, વિરહની ૠતુ અને સ્મરણની ૠતુ! ધીમે ધીમે બારી-છાપરે તડાતડ વરસાદના ટીપાં પડવાના શરૂ થાય, એટલે પહેલા તો ભણકારા વાગે… એ કોણ આવ્યું? અને પછી અહેસાસ થાય… કોઈ આવ્યું નથી, આવવાનું પણ નથી- એ તો બસ વરસાદ આવ્યો છે! એના એકે એક ફોરાંમાં એક-એક ક્ષણ ટપકતી દેખાય અને કાળા ઘેધૂર વાદળો પછી છાતીમાં રાતવાસો કરી જાય! પાકિસ્તાની શાયર જમીલ મલિકે લખ્યું છેઃ

બરખા અપની ઘુન મેં ગાયે

આગ લગાયે, આગ બુઝાયે

ખુદ રોયે ઔર સબકો રૂલાયે

છલની-છલની કરતી જાયે

એક મૈં, ઉસમેં મેરે નીર

બરખા કે લાખો હી તીર!

ક્યા જંગલ ઔર કૈસા સાવન

મુઝસે રૂઠ ગયે મનભાવન

ગલીયાં થલ-થલ રાહ ન પાઉં

કિસ પાની સે પ્યાસ બૂઝાઉં

બારિશ મેં ભી જલે શરીર

બરખા કે લાખો હી તીર!

અમૃતના કણ વરસે, સપનાના ઝાંઝર ઠમકે, સૂરજને પરસેવો વળે અને એ બારિશ રૂપે ધરતી પર ટપકે. એ મોસમ ટાગોર ટુ મેઘાણી- મન મોર બની થનગાટ કરવાની મોસમ છે. યસ, મોન્સૂનનું ડાયરેક્ટ ડાયલિંગ મન સાથે હોય છે. જેવું મન, એવું મોન્સૂન! તમે કદી ચોમાસાના આકાશને અને ધરતીને ‘એબ્સ્ટ્રકેટ આર્ટ’ સ્વરૂપે જોવાની કોશિશ કરી છે? ‘ઈમ્પ્રેશનીસ્ટ’ કળાની મૂવમેન્ટમાં આ ‘અમૂર્ત’ કળાનો ખ્યાલ આવ્યો છે. એવું ચિત્ર કે જેમાં ચિત્રકાર તમને બતાવવા માંગે એ નહિ, પણ તમે જે ચિત્રમાં શોધવા માંગો એ જોઈ શકો! ચોમાસુ આકાશના આકારો અને રંગો પણ આવા જ હોય છે. એવું જ વરસાદી ધારા અને એનાથી ધરતી પર રચાતા- નાળા, વહેળા, ખાબોચિયાનું પણ સમજવાનું! એમાં મનની આંખો પર બાઝેલા વિચારોના પડળો પલળીને ઓગળી જાય છે. જેમના મનમાં વિલાસ છે, એને ઉલ્લાસ રૂંવાડે રૂંવાડે ચટકા ભરે… અને જેમના મનમાં વિષાદ છે અને ઉદાસી રોમે રોમ પ્રદક્ષિણા ફરે! બરસાતી રાત કી તન્હાઈયો મેં, ફઝાં મેં બિજલીયાં યૂં તિલમિલાયી… મુજે મહસૂસ કુછ ઐસા હુઆ, તૂ મેરે આગોશમેં સિમટી હુઈ હૈ…

એન સલામ જેવા શાયરો જ આવું રચે તેમ નથી… યુગો જૂના પ્રાકૃત મુક્તકો ફંફોસો તો પણ એ જ ફરિયાદ! અહીં નાયિકા મેઘને પોકારે છે- ‘કાં વરસો અહીં નિરર્થક? ગમતી કો’ બીજી દિશે સંચરોઃ અહીં તો ના બચ્યું એવું કોઈ વનસ્થળ… ના કોઈ કેડી, ના શિલાતળ… જે ન હોય તરબોળ, જ્યાં વરસ્યા ન હોય આ તન્વીના નયનજળ!’ પ્રાચીન વર્ષાપથિક (વરસાદી મોસમમાં ઘરેથી દૂર રહેતો નર) વર્ષાની જળધારાનું દોરડું બનાવી, વાદળના વિમાનમાં બેસીને પ્રિયાની શયનખંડમાં પહોંચવાની ફેન્ટેસી જોતો હતા. વરસાદથી જ વાસના જાગે છે એવું તો ન કહી શકાય, પણ જ્યારે કામનાઓ ખીલે છે, ત્યારે મનની મોસમમાં અષાઢ ગાઢ બને છે. આ લેખના ટાઈટલમાં મૂકેલી સ્વ. રમેશ પારેખની સુપરહિટ કવિતાની પંક્તિઓ જ લો ને! આ રચનાનું મુખડું બધા ગોખી નાખે છે, પણ આ અંતરો સમજીને ચાતરી જાય છે, કે પછી સમજ્યા નથી એટલે યાદ રાખતા નથી. મૂળ તો, કદાચ વરસાદ ઉપરની અને ચોમાસામાં જ વાંચવા જેવી વિશ્વશ્રેષ્ઠ વરસાદી કૃતિ ‘મેઘદૂત’ યાદ કરો. કાલિદાસથી કરણ જૌહર સુધીના સર્જકો કહેશે કે કદાચ પ્રત્યેક પુરૂષમાં એક પ્રીતવિખૂટો, તડપતો યક્ષ બેઠેલો હોય છે… અને પ્રત્યેક સ્ત્રીમાં અલકાપુરીમાં પ્રતીક્ષારત ગંધર્વસુંદરી!

કુંદનિકા કાપડિયાએ એક વરસાદી નિબંધમાં મસ્ત શબ્દપ્રયોગ કર્યો હતો. ચોમાસું આવ્યું અને હવા ‘ગંધવતી’ થઈ ગઈ! સ્ત્રી ગર્ભવતી થાય, એમ હવા ગંધવતી થાય! વાહ! વર્ષાની રિધમિક સિમ્ફની અને તાજી માટીની સુગંધનું પરફયુમ! એની ફરતે ઝૂલતાં વૃક્ષો અને વહેતી ધારાઓથી ડાન્સ બેલે કરતી ધરતીનું લીલુછમ સેન્ટર સ્ટેજ! ‘ભીગી ચુનરિયા’ ના શૃંગારથી ‘ભીગી ચદરિયા’નો આઘ્યાત્મિક સાક્ષાત્કાર! બંધ હોઠમાં છોકરાને કન્યાની તરસ લાગે અને ‘કુછ કુછ હોતા હૈ’ વાળો સરપ જેવો સળવળાટ અંદરથી જાગે! અને છોકરીને? વેલ, પરવીન શાકિરે કહ્યું જ છે ને –

બારિશ મેં કયા તન્હા ભીગના, લડકી!

ઉસે બુલા, જીસ કી ચાહત મેં

તેરા તન – મન ભીગા હૈ

પ્યાર કી બારિશ સે બઢ કર કયા બારિશ હોગી

ઔર જબ ઈસ બારિશ કે બાદ

હિજ્ર (વિરહ) કી પહલી ઘૂપ ખીલેગી

તુઝ પર રંગ કે ઈસ્મ ખુલેંગે!

તમે કયારેક વરસાદના ટીપાંઓને એકી ટશે નિહાળ્યા છે? બાલ્કનીની ધાર હોય કે વીજળીનો તાર… જો વરસાદ ઝીણો ઝરમર સ્લો મોશનમાં હશે, તો એક દ્રશ્ય અચૂકપણે જોવા મળશે. પહેલા એ ધાર કે તાર પર એક ટીપું બાઝેલું દેખાશે, અને પલક વારમાં એક બીજું ટીપું એની સાથે ટકરાશે. પછી બંને બૂંદો એકબીજાની સાથે મળીને એકમેકમાં ઓગળીને નીતરી જશે! ધેટસ નેચર! ભીગી ભીગી રાતો મેં, ઐસી બરસાતો મેં…

આઝાદી અગાઉના ભારતના ઉત્તમોત્તમ સર્જકો પૈકીના એક સઆદત હસન મન્ટો, એમની બારીક કલમમાં વહેતા સેકસ્યુઅલ અન્ડરકન્ટ માટે ખાસ્સા બદનામ થયા હતાં. પણ વરસાદી વાસનાનું કેવું શબ્દચિત્ર મન્ટો એની જગપ્રસિઘ્ધ કહાની ‘બૂ’ (ઓડુર)માં ઝીલે છે – એ માણવા જેવું છે. મૂળ તો નર – નારીની કામુક ગંધના કોયડા ઉકેલતી આ વાર્તામાં એક વરસાદી રાત્રે નાયક રણવીર. એક ઘાટણ છોકરી મળે છે, તેની યાદ આવે છે. મન્ટોના જુવાન છોકરીના ચુસ્તદુરસ્ત બદનના વળાંક જેવી જ કલમે ઝીલાયેલી વરસાદી કામુકતાની, સાવનકી અગનની છાલક માણો (અફ કોર્સ, એડિટેડ એન્ડ એબ્રિજડ!) :

ખિડકી કે બહાર પીપલ સે નહાયે દુએ પત્તે રાત કે દુધિયા અંધેરેમેં ઝૂમરો કી તરહ થરથરા રહે થે – ઔર શામ કે વકત, જબ દિન ભર એક અંગ્રેજી અખબાર કી સારી ખબરે ઔર ઈશ્તેહાર પઢને કે બાદ વો કુછ સુસ્તાને કે લિયે વહ બાલ્કની મેં ખડા હુઆ, તો ઉસને એક ઘાટન લડકી કો દેખા,… જો બારિશ સે બચને કે લિએ ઈમલી કે પેડ કે નીચે ખડી થી…

… દેર તક વો અપને ધિસે દુએ નાખૂનોં કી મદદ સે ચોલી કી ગાંઠ ખોલને કી કોશિશ કરતી રહી, જો ભીગને કે કારણ જયાદા હી મજબૂત હો ગઈ થી… રણધીર ઉસ કે પાસ બૈઠ ગયા, ઔર ગાંઠ ખોલને લગા. જબ નહીં ખુલી તો ઉસને ચોલી કે દોનોં સિરે દોનોં હાથોં સે પકડ કર ઐસે જોરસે ઝટકા દિયા કિ ગાંઠ સરાસર ખુલ ગઈ, ઔર ઉસ કે સાથ હી દો ધડકતી હુઈ છાતીમાં એકદમ પ્રકટ હો ગઈ!… ઉસકી સેહતમંદ છાતીયોંમે વહી ગુદગુદાહટ, વહી ધડકન, વહી ગોલાઈ, વહી ગર્મ ગર્મ ઠંડકથી જો કુમ્હાર કે હાથોં સે નીકલે હુએ તાજે બર્તનો મેં હોતી હૈ. મટમૈલે રંગ કી જવાન છાતિયો મેં, જો કુંવારી થી, એક અજીબ-વ-ગરીબ કિસ્મ કી ચમક પૈદા કર દી થી, જો ચમક હોતે હુએ ભી ચમક નહિ થી! ઉસ કે સીને પર યે ઉભાર દો દીયે માલૂમ હોતે થે, જો તાલાબ કે ગંદલે પાની પર જલ રહે થે.

બરસાત કે યહી દિન થે. ખિડકી કે બહાર પીપલ કે પત્તે ઈસી તરહ કંપકંપા રહે થે. ઉસ ઘાટન લડકી કે દોનો કપડે જો પાની મેં સરાબોર હો ચૂકે થે, એક ગંદલે ઢેર કી સૂરતમેં ફર્શ પર પડે થે… … દિન ભર વહ રણધીર કે સાથ ચિપટી રહી. દોનોં એક દૂસરે કે સાથે ગડમડ હો ગયે. ઉન્હોંને મુશ્કિલ સે એક – દો બાતે કિ હોગી, કયોં કિ જો કુછ ભી કહેના સુનના થા, સાંસો… હોઠોં… ઔર હાથોં સે તય હો રહા થા. રણધીર કે હાથ સારી રાત ઉસ કી છાતી યોં પર હવા કે ઝોંકો કી તરહ ફિરતે રહે. ઉન હવાઈ ઝોંકો સે ઉસ ઘાટન લડકી કે પૂરે બદન મેં એક એસી સરસરાહટ પૈદા હો જાતી કિ…

…બરસાત કે યહી દિન થે. યૂં હીં ખિડકી કે બહાર જબ ઉસને દેખા તો પીપલ કે પત્તે ઉસી તરહ નહા રહે થે. હવામેં સરસરાહટેં ઔર ફડફડાહટેં ધુલી હુઈ થી. અંધેરા થા લેકિન ઉસમેં દબી – દબી ઘૂંધલી સી રોશની સમાઈ હુઈ થી, જૈસે બારિશ કી બૂંદો કે સાથ સિતારોં કા હલ્કા – ફૂલ્કા ગુબાર નીચે ઉતર આયા હો!… રણધીર ખિડકી કે બહાર દેખ રહા થા. ઉસ કે બિલકુલ નિકટ પીપલ કે નહાયે હુએ પત્તે ઝૂમ રહે થે. વહ ઉનકી મસ્તીભરી કંપકંપાહટો કે ઉસ પાર કહીં બહુત દૂર દેખને કી કોશિશ કર રહા થા, જહાં ગઠીલે બાદલોં મેં અજીબ – વ – ગરીબ કિસ્મ કી રોશની ઘુલી હુઈ દિખાઈ દે રહી થી – ઠીક વૈસી હી જૈસી ઉસ ઘાટન લડકી કે સીને મેં ઉસે નજર આઈ થી!

બોલો, મૂળ વાર્તાનું ઓ ચોથિયું વર્ઝન વાંચ્યા પછી કેટકેટલા વરસાદી વિષાદ થઈ શકે? અરરર, આજકાલના લેખકો ગમે તે બહાને છાપામાં કેવું ગલગલીયાં કરાવે તેવું ધસડી નાખે છે (આ કથા કે મેઘદૂત ‘આજકાલ’ લખાયા નથી, સો વ્હોટ?) એનો વલ્ગારિટીવિષમ વિષાદ, આવી વાર્તા પૂરી વાંચવા ન મળી એનો વિસ્મયકેન્દ્રી વિષાદ, આવી જ કોઈ ગાળેલી વરસાદી સાંજ, રાત સવાર કે બપોરના સ્મરણો તાજા થયાનો વિષાદ, એવા કોઈ મેઘમિલનના નાયક અથવા નાયિકાનો સંગાથ- દુકાળમાં વાદળ અને વૃક્ષનો સાથ વિખૂટો પડે- એમ કાયમ માટે છીનવાઈ ગયાનો વિષાદ… અને સૌથી ઘેધૂર કાળોભમ્મર વિષાદ કયો? આવો કોઈ જ વર્ષાવિલાસ સપનાઓ અને કલ્પનાઓ સિવાય વાસ્તવિક જીવનમાં કદી આવ્યો જ ન હોય – એના અફસોસ, આક્રંદ કે આક્રોશથી ધૂંટાયેલી નિયતિનો વિષાદ! મેઘધનુષ કદી મુઠ્ઠીમાં પકડાતા નથી, માત્ર આભાસી આનંદ આપીને પ્રકાશ અને પાણીની જેમ શૂન્યાવકાશમાં ખોવાઈ જાય છે. વરસાદ, નાદ, યાદ, સાદ, ઉન્માદ અને પછી અવસાદ! આફટર ધ રેઈન, પેઈન અગેઈન!

વિષાદી વર્ષા અગ્નિવર્ષા હોય છે. જાણે પાણીને પગ આવે અને એ છપાક છપાક કરતું તમારા જ્ઞાનતંતુઓ સાથે ફૂટબોલ રમે! રંગહીન વરસાદી ટીપાં સાથે ઉભરાતા પાંખાળા કાળા મંકોડા તમારી આંખોમાં ડંખ મારી રકતના લાલ ફોરા ખેંચે! રેઈન ડિપ્રેશનના આવે વખતે બીજું શું કરવાનું? બહાર જઈ વરસતાં ફોરાંને ખુલ્લી હથેળીમાં પકડીને ‘હેન્ડશેક વિથ સ્કાય’ કરવાનો! આકાશની સાથે હાથ મિલાવીને કહેવાતું કે જો તારા જેટલો જ ખાલીપો લઈને સળગું છું, અને છતાં ય તારી જેમ જ અફાટ વિસ્તરૂં છું. ફરક એટલો કે તને મન મૂકીને ચોધાર વરસવા મળે છે, હૈયાનો ભાર હળવો કરવા મળે છે… અને તારા રૂદનમાંથી ઝીલું છું એક પ્રાકૃતિક સંગીત, જે આપે છે આછેરૂં આહલાદક સ્મિત!

# પાંચ વર્ષ પહેલાનો આ લેખ આમ તો બહાર વરસાદ પડતો હોય એ મધરાતે જ વાંચવાની મજા આવે, એવો છે. હા, વિષાદની પણ એક લિજ્જત હોય છે ને…જબ દર્દ નહીં થા સીને મેં, તબ ખાક મજા થા જીને મેં પ્રકારની ! 😛 વરસાદ પર આપણે ત્યાં બહુ ભીનું ભીનું લખાણ લખાય, ત્યારે એની તીખી  તડપ અને વિરહવ્યથા તથા ઘૂઘવતું યાદોનું ઘોડાપૂર…નશો ચકચૂર! ગુજરાત આખું ફરી એકવાર જળતરબોળ છે, ત્યારે નવેસરથી સજાવી આ મુકું છું. મારી મોજ ખાતર લેખમાં ભાગ્યે જ કોઈના ધ્યાનમાં આવે એવી ચાવીઓ મૂકી એક અદ્રશ્ય લેયર બનવવાની મને વર્ષોથી ટેવ છે. આ લેખમાં ત્રણ પદ્યરચના અને એક ગદ્યરચના બધું જ મુસ્લિમ સર્જકોના બરસાતી કલામનો ઈશ્ક છે. બહાર બારિશ અને યોગાનુયોગે નજદીક ઈદ છે. બોનસમાં આ એક વરસાદી વિડીયો…ગુલઝાર અને પંડિત જસરાજના પુત્ર સારંગદેવનું  કોમ્બીનેશન …